Leto svi jedva čekamo, željni sunca, svežeg vazduha i lepog vremena, kako bismo mogli što više vremena da provedemo u prirodi. Ipak, boravak u prirodi nosi sa sobom i određene rizike, između ostalog i rizik izlaganja vektorskim zaraznim bolestima.
Vektorske zarazne bolesti su sve one bolesti čiji potencijalni uzročnik – bakterija, virus, rikecija ili parazit, pre nego što dospe u svog domaćina, izvesno vreme provede u vektoru (komarac, krpelj i različite druge vrste insekata). Nakon takozvanog spoljašnjeg perioda inkubacije (vreme neophodno da vektor postane zarazan), vektor prenosi uzročnika zaraznih bolesti na osetljivog domaćina, čoveka ili životinju, ubodom ili ujedom. Inficirani vektori najčešće doživotno prenose uzročnika.
Vektorske zarazne bolesti imaju sezonski karakter i u našoj zemlji se pojavljuju od proleća do jeseni, jer zbog načina prenošenja zavise od aktivnosti vektora.
Mnoge vektorske zarazne bolesti su odomaćene na određenom području na kojem postoje povoljni uslovi za održavanje uzročnika bolesti zbog prisustva odgovarajućih rezervoara zaraze (najčešće različite vrste sitnih divljih životinja) i vektora, tj. imaju endemski karakter.
Bolesti koje prenose krpelji
Krpelji su zglavkari koji svojim ubodom na čoveka mogu da prenesu određene zarazne bolesti kao što su Lajmska bolest, krpeljski meningoencefalitis, Krimska-Kongo hemoragijska groznica, erlihioza, bruceloza, leptospiroza… Na sreću, nisu svi krpelji zaraženi mikroorganizmima koji su patogeni za čoveka.
Krpelji borave na neobrađenoj vegetaciji i na šumovitim područjima, ali i u poljima, baštama, živim ogradama i slično. Uglavnom se nalaze na niskoj vegetaciji, do visine od jednog metra, a svojim usnim delom se zakače na životinje i ljude koji tuda prolaze. Sisaju krv 2 do 7 dana pre nego što ponovo padnu na vegetaciju. Prisutni su od ranog proleća do kasne jeseni, a najaktivniji su u maju i junu. Hrane se krvlju ljudi i mnogih životinja, a ukoliko su zaraženi, prenose uzročnika zarazne bolesti za vreme hranjenja. Krpelj mora da bude prisutan na koži bar 24 do 48 sati da bi došlo do sigurne inokulacije prouzrokovača.
Ubod insekta je bezbolan, a mesto uboda ne boli i ne svrbi. Rizik od infekcije je veći što je boravak krpelja na telu duži.
Lajmska bolest – borelioza
Lajmsku bolest izaziva Borrelia Burgdorferi, bakterija iz grupe spiroheta, a prenosi je određena vrsta iksoidnih krpelja (Ixodes ricinus), koji se ubodom pričvrsti za kožu i prenosi infekciju. Oboljenje je sistemsko, znači, napada ceo organizam, posebno kožu, zglobove, nervni sistem i srce.
Simptomi bolesti počinju nedelju do mesec dana nakon uboda krpelja. Prvi znak je crvenilo oko mesta uboda (Erythema migrans) i javlja se kod oko 80% zaraženih osoba. Promena na koži ne boli i ne svrbi, pa može da prođe neprimećeno. Mora da ima promer od najmanje 5 cm, da bi imala dijagnostički značaj. Može da bude praćena pojavom simptoma sličnih gripu (glavobolja, groznica, malaksalost, bolovi u zglobovima), koji traju nekoliko nedelja. Ukoliko nastanu simptomi, potrebno je da se osoba javi lekaru koji će odrediti antibiotsku terapiju.
Ozbiljnije komplikacije u vidu simptoma od strane centralnog nervnog i kardiovaskularnog sistema, artritisa i kožnih manifestacija, mogu se javiti nedeljama i mesecima nakon uboda krpelja. Ukoliko se ne prepozna i ne leči na vreme, bolest može poprimiti hroničan tok.
Nakon sprovedenog lečenja borelioze pacijenti mogu da imaju nespecifične tegobe kao što su glavobolja, umor, bolovi u mišićima i zglobovima, koje obično traju više meseci, nekada i godinama.
Mada se Lajmska bolest može lečiti, najbolji način prevencije Lajmske bolesti je sprečiti ubod krpelja.
Krpeljski meningoencefalitis
Krpeljski meningoencefalitis je virusno oboljenje koje je rasprostranjeno u području srednje i istočne Evrope i Azije, i koje se, kao i Lajmska bolest, prenosi putem zaraženih krpelja. Bolest se javlja endemski, odnosno samo u prirodnim aktivnim žarištima u kojima postoje prirodni rezervoari virusa (šumski glodari, jež, krtica), i njihovi prenosioci – krpelji.
Krpelj može da bude zaražen u svim stadijumima svog životnog ciklusa, i doživotni je nosilac virusa krpeljskog meningoencefalitisa, koji se u njemu razmnožava i prenosi transovarijalno sa jedne na drugu generaciju krpelja.
Bolest se najčešće javlja u Baltičkim državama, Sloveniji i Ruskoj federaciji, a zatim u Češkoj Republici, Nemačkoj, Mađarskoj, Poljskoj, Švedskoj i Švajcarskoj.
Osnovni put prenosa je ubod zaraženog krpelja, pri čemu je rizik od infekcije veći što je boravak krpelja na telu duži. U endemskim područjima do zaražavanja može doći i kao posledica konzumiranja nepasterizovanog mleka i mlečnih proizvoda poreklom od zaraženih životinja (koze, ovce krave). Ne prenosi se sa čoveka na čoveka. Većina zaraženih osoba nema simptome oboljenja, a klasična klinička slika podrazumeva bifazni tok bolesti.
Prva faza bolesti javlja se 7 do 14 dana nakon uboda zaraženog krpelja. Nastaju simptomi u vidu kratkotrajnog febrilnog oboljenja nalik gripu, što traje oko nedelju dana. Zatim sledi period latencije u trajanju od 4 do 10 dana, kada dolazi do poboljšanja kliničke slike.
Druga faza je meningoencefalitična faza koja se razvija kod manjeg broja obolelih. Uz povišenu temperaturu, glavobolju, bolove u mišićima, mogu se javiti kočenje vrata, povraćanje, intenzivne glavobolje – što su znaci zahvaćenosti centralnog nervnog sistema, odnosno zapaljenja moždanica. Ređe dolazi do zapaljenja mozga sa specifičnim znacima: vrtoglavica, pospanost, tremor, paraliza mišića. U slučaju pojave ovih simptoma neophodna je hospitalizacija. Ipak, kod najvećeg broja obolelih registruje se blaga klinička slika.
Krimska-Kongo hemoragijska groznica
Krimska-Kongo hemoragijska groznica je akutno virusno prirodno-žarišno oboljenje. Prenosi se ubodom krpelja ili kontaktom preko kože, ako ga čovek ubije i pri tome utrlja u kožu, kao i putem krvi. Virus se može preneti sa čoveka na čoveka direktnim kontaktom sa krvlju ili izlučevinama obolele osobe. Vrsta krpelja koja prenosi virus, iksoidni krpelj, živi u prirodnim žarištima.
Primarni rezervoar zaraze su divlji sisari, ptice i iksoidni krpelji, mada je virus pronađen i kod lisice, vuka, ježa, šumskog i slepog miša, svih domaćih životinja. Krpelji se inficiraju preko životinja i ostaju doživotno zaraženi.
Bolest se najčešće javlja u zemljama bivšeg SSSR-a (Rusija, Uzbekistan,Turkmenija, Kirgizija), znatno ređe u Africi (Kongo, Uganda, Nigerija, Kenija) i Evropi (Bugarska, Crna Gora, Bosna i Hercegovina, Makedonija, Kosovo i Metohija, Albanija). Na Kosovu i Metohiji se nalazi prirodno žarište Krimske-Kongo hemoragijske groznice, koja se na tom području registruje svake godine (opštine Orahovac, Mileševa).
Period od momenta zaražavanja do pojave simptoma prosečno iznosi 5 do 7 dana, ali može trajati od 1 do 14 dana. Prvi znaci bolesti nastaju naglo, sa visokom temperaturom, groznicom, jezom, teškim opštim stanjem, malaksalošću, glavoboljom, jakim bolovima u ekstremitetima i u predelu bubrega.
Povremeno mogu da se jave povraćanje, bolovi u trbuhu i proliv. Može da se javi crvenilo lica i grudi. Kliničku sliku karakteriše izražen hemoragijski sindrom u vidu krvarenja iz nosa i materice, u sluznici usne duplje, želuca, creva. Smrtnost u ovom slučaju može biti i do 50%.
Mere prevencije bolesti koje prenose krpelji
Mere lične zaštite od uboda krpelja:
– izbegavati staništa krpelja (visoka trava, bujno zelenilo parkova, livade, šume);
– pri boravku u prirodi, koristiti sredstva protiv uboda insekata (repelente), koji štite više sati;
– nositi svetlu odeću koja pokriva ruke i noge;
– nakon boravka u prirodi izvršiti pregled kože;
– imati na umu da se krpelj može doneti i na odeći i na kućnim ljubimcima;
Kako postupati ukoliko je došlo do ujeda krpelja?
Nakon što primetite prisustvo krpelja u koži, nemojte paničiti, već se javite što pre u najbližu ambulantu ili dom zdravlja, jer je krpelja potrebno stručno i bezbedno ukloniti iz kože. Imajte na umu da verovatnoća prenosa infekcije nije velika, ali ona raste sa povećanjem dužine boravka krpelja u koži, pa se potrudite da se javite lekaru u toku prva 24 sata.
Ne treba stavljati nikakva hemijska sredstva (etar, alkohol, benzin) na kožu koja je ubodena krpeljom, i nikako ne treba pokušavati samostalno vađenje krpelja jer se pritiskom i gnječenjem mesta uboda krpelj može raskomadati, a rilica otići još dublje.
U svakoj zdravstvenoj ustanovi (domu zdravlja, ambulanti, dežurnom prijemu u večernjim satima), obučeno osoblje će krpelja izvaditi u celosti, uz dezinfekciju mesta intervencije.
Krpelj se hvata pincetom što je moguće bliže površini kože za glavu i uklanja se ravnomernim i laganim povlačenjem (okretanje, zakretanje ili cimanje krpelja u bilo koju stranu samo povećava rizik otkidanja i ostanka dela rilice ili glave u telu ozleđenog), a nakon uklanjanja krpelja mesto se čisti rastvorom alkohola.
Veoma je važno lekaru dati osnovne epidemiološke podatke o ubodu krpelja (na primer o mestu gde je osoba boravila u prirodi jer postoji mogućnost da se radi o endemskom području).
Krpelja je nakon vađenja moguće odneti na mikrobiološki pregled koji obavljaju pojedine veterinarske ustanove i pojedine privatne laboratorije.
U daljem toku se ne daju lekovi, a posebno ne antibiotici u kratkom trajanju 3-7 dana kako se često savetuje.
Neophodno je praćenje, pa posmatrajte mesto uboda i ako se u periodu od 5-30 dana javi okruglo pečatasto crvenilo promera preko 5 cm, potrebno je da se javite izabranom lekaru, koji će vas, ukoliko je neophodno, uputiti nadležnom infektologu radi određivanja terapije.
Ako i nakon mesec dana nema promena na koži, može se uraditi serološko testiranje ELISA testom na IgM i IgG antitela.
U slučaju kada je nalaz pozitivan (IgM) može se dati terapija doksiciklinom 2×100 mg za odrasle, ili amoksicilinom za decu u trajanju od 21 dan ili se pacijent može uputiti infektologu. Važno je naglasiti da antibiotike nikako ne uzimate sami, ,,na svoju ruku“.
U nadi da sam uspela da vas dovoljno informišem, a da vas pri tom ne razuverim da što češće boravite napolju, želim vam prijatan boravak u prirodi.
A ukoliko imate pitanja u vezi sa krpeljima, ali i drugim zdravstvenim problemima koji se učestalo javljaju tokom leta, pogledajte našu Facebook live emisiju Da leto na moru i travi provedemo zdravi, u četvrtak, 28. juna, od 21h, na FB stranici Mamin sajt! Svoja pitanja možete nam slati unapred!
*Relevantni podaci preuzeti i implementirani u tekst sa sajta Instituta za javno zdravlje Srbije ,,Dr Milan Jovanović Batut“
Fotografije: Pixabay
